Roma - Trastevere

Zanim mła powróci do gdańskich wpisów to zajrzymy na Trastevere czyli  rzymskie Bałuty, od zawsze dzielnicę drugiej kategorii, prawdziwe zadupie starego Rzymu. Trastevere to trzynasta dzielnica Rzymu i  także dzielnica największa. Nazwa pochodzi od łacińskiego trans Tiberim ( czyli za Tybrem  ), co było już w starożytności nazwą tego rejonu.  Miasto Rzym  miało swój początek  na przeciwległym brzegu i przez całą starożytność to tam głównie się rozwijało.  Trastevere zwane z polska Zatybrzem znajduje się na prawym brzegu Tybru, na południe od Watykanu i obejmuje równinę w zakolu rzeki oraz wzgórze Janiculum czyli Gianicolo. Tak po prawdzie to mła nie do końca kapuje jak to ze wzgórzem jest bo ono raz Zatybrze a raz nie ( Gianicolo  to XII  rione  ), przyjmijmy zatem że graniczy od południa i zachodu z murami Gianicolo i dzielnicami Aurelio, Gianicolense i Portuense , na północy z Galleria Principe di Savoia-Aosta i Borgo , na wschodzie z Tybrem. Za  Tybrem na wprost Trastevere  leżą dzielnice  Ponte, Regola, Ripa i Testaccio. W czasie kiedy zakładano Rzym obszar Trastevere był wrogim krajem należącym do Etrusków z Veio ( litus tuscus lub ripa veiens ). Był to zresztą obszar o który  Rzym od najwcześniejszych czasów toczył boje, ponieważ było to miejsce strategiczne dla kontroli rzeki, brodu Tybru i starożytnego portu rzecznego.

Miasto połączono z obszarem Trastevere  mostem   Sublicius , od  którego Via Campana prowadziła  w kierunku solnisk na Morzu Tyrreńskim, a   Via Aurelia w kierunku miast etruskich. W epoce republikańskiej  dzielnicę zamieszkiwali  robotnicy, których działalność związana była z rzeką, znaczy marynarze i rybacy, oraz imigranci ze Wschodu, głównie Żydzi i Syryjczycy. Z  powodu tych  imigranckich  osiedleń na tym terenie budowano świątynie kultów wschodnich, w tym tzw. sanktuarium syryjskie na Janiculum. Do Rzymu obszaru Trastevere dołączono dopiero w czasach cesarstwa, cesarz  August  , podzielił terytorium Rzymu na 14 dzielnic i  Trastevere była wówczas dzielnicą XIV i nosiła nazwę regio transtiberim. Pozostała jednak poza murami miejskimi aż do czasów budowy Murów Aureliana,  którymi wreszcie opasano Trastevere ( biegły jednak one inaczej  niż obecne Mury Gianicolense, które wykluczają obszar via della Lungara ). Dzięki podmiejskiemu charakterowi okolicy, u schyłku republiki  i w okresie cesarskim oprócz zabudowy dla biedoty pojawiły się  na terenie Trastevere  willie, wetknięte  w  tzw. lepsze miejsca.  Tu pobudowała się np.  Clodia, przyjaciółki Katullusa , oraz wzniósł tu swoją podmiejską willę sam Juliusz  Cezar  ( Orti di Cesare - rozciągały się na manteverde, zachodniej części Janiculum ). Pozostałości rzymskiej willi, której freski zachowały się w Palazzo Massimo , znaleziono w pobliżu obecnej Villa Farnesina.

Inne ślady rzymskie to głównie te z excubitorium VII kohorty brygady oraz domus znajdującego się pod kościołami Santa Cecilia i San Crisogono. Do tych, znanych od dawien dawna starożytnych pozostałości  należy dodać te  znalezione bardzo niedawno pod byłym Konserwatorium San Pasquale Baylon przy via dei Genovesi. Cóż, niby nie ma widocznych ruin jak po drugiej stronie rzeki ale nie znaczy to że w Trastevere nic starożytnego się nie zachowało. Średniowieczne Trastevere było istnym labiryntem wąskich uliczek, którymi można było poruszać się głównie pieszo. Nie dość że wąskie, kręte były te uliczki to jeszcze   ze względu na  tzw. mignani, ryzality wystające wzdłuż fasad domów, uniemożliwiały ruch pojazdów. Pod koniec XV wieku  mignani zostały zburzone, ale mimo to Trastevere przechodziło się na ogól pieszo lub prowadząc wierzchowca. Silny był i do dziś pozostał kontrast między bogatymi willami i pałacami a domami biedoty. Ulice tej dzielnicy  nie miały żadnej nawierzchni brukowej do końca XV wieku, dopiero  papież Sykstus  IV  kazał wybrukować niektóre bardziej znaczące  ulice,  najpierw cegłą układaną w jodełkę, a następnie brukiem, bardziej nadającym się na koła wozów. 

Czas wielkich zmian dla  dzielnicy  nadszedł pod koniec  XVI wieku, w 1586 roku za sprawą papieża Sykstusa V wydzielono z Trastevere dzielnice  Borgo.   W tym podziale Rzymu Trastevere zostało dzielnicą XIII. Trastevere jest naprawdę specyficzne, tak od zawsze.  Dzięki częściowej izolacji ( w końcu znajdowało się za Tybrem ) i wielokulturowemu środowisku od czasów starożytnego Rzymu, mieszkańcy dzielnicy zwani trasteverini, stworzyli niemal miasto w mieście,  własne społeczeństwo nieraz będące w konflikcie z resztą mieszkańców  Rzymu. Konflikty dotyczyły najczęściej sfery socjalnej,  Trastevere było generalnie dzielnicą  ludzi ubogich ale i hardych. Hym... w bardziej dostatnich  dzielnicach chodziły  o nim słuchy  jako o wylęgarni  wszelkiego zła w mieście, zbrodnia, rozbój miały być tam chlebem powszednim. Jednakże zło  miało i swój powab, mieszkanki Trastevere uchodziły za wyjątkowo piękne i temperamentne.  Być może wiązało to się z ilością tzw. przybytków rozkoszy w tej dzielnicy. W  roku 1744 papież Benedykt XIV dokonał rewizji rozgraniczenia dzielnic, dając Trastevere obecne granice. Po  roku 1870 zbudowano kamienne wały wokół  Tybru, aby zablokować powodzie.  Z jednej strony niby zapewniono większe bezpieczeństwo  bo powodzie na Zatybrzu potrafiły być katastrofalne ale odbyło się to  za cenę zniszczenia wszystkich najbardziej charakterystycznych dla dzielnicy  miejsc, które znajdowały na pobrzeżu. Cóś za cóś, jak to mawiali różni starożytni. Pomiędzy końcem XIX a początkiem XX wieku tym co działo się w Trastevere  rzymianie żyli chyba nawet bardziej niż tym co działo się w Watykanie czy na Kwirynale.  Wszystko za sprawą   Romea Ottavianiego zwanego er Tinèa vel vel bullo vel  er più de Trastevere, który  był kimś w rodzaju samozwańczego króla dzielnicy i okolic.

To  nie będzie opowieść z cyklu płaszcza  i szpady, to jest cóś z cyklu kastetu i majchra.  Romeo syn Nicoli, woźnicy pochodzącego z Tolentino w Marche i Adele,  pochodzącej z jakiejś  wiochy  w Abruzji,  urodził się w 1877 roku na Piazza del Catalone, który wcale nie leżał w Trastevere a w dzielnicy  Borgo ( no dobra, które do końca  XVI wieku było Zatybrzem ), a następnie przeniósł się był  z rodziną na Piazza de 'Renzi w Trastevere, gdzie mieszkał aż do śmierci. Oficjalnie był listonoszem kursującym w okolicy  Piazza  San Silvestro i viale di Trastevere.  Nieoficjalnie zaś był wykidajłą jako że słynął z tzw. mocnego  uderzenia  a i gadane miał odpowiednio. Udzielał się w różnych częściach miasta jako peacemaker i uchodził za niezwykle rycerskiego od czasu kiedy w   1898 roku stanął w obronie prostytutki. Rzecz działa się na na via Frattina, miejscowy alfons zwany  er Malandrinone pobił na krwawo podopieczną, co  nie spodobało się Romeo, bo on cenił pracujące kobiety. Romeo zignorował  bezczelną zagadywankę  "Ale kim jesteś er Tinèa ?", która w istocie była  arogancką groźbą alfonsa i po prostu mu przyładował. Styl tego  przyładunku nie pozostawiał złudzeń co  do tego kto jest obrońcą kobiet pracujących w Trastevere i okolicach i er Malandrinone się wzion i zawinął, zostawiając  problemy kobiet pracujących na głowie Romea. To er Tinèa okazało się proroczą ksywką. Tinèa to dialektowe zniekształcenie imienia Eneasz,  wówczas było używane w znaczeniu "z rodu Eneasza"  czyli osoby, która wywodzi się od trojańskiego bohatera, dardańskiego królewicza, a zatem, zgodnie z legendą o założeniu miasta  jest najbardziej rzymska z rzymian. No patrycjat czystej wody, he, he, he.  W tym czasie w Rzymie karierę robiło przekleństwo  "Sangue d'Enea!"  i wg. niektórych  to z powodu nadużywania tego radosnego bluzgu  Romeo otrzymał swoją ksywkę, jakby nie patrzyć królewską. Pobicie er Malandrinone wywołało sensację, Romeo został "z własnej ręki"  przywódcą półświatka  Rzymu.

Panował dobrotliwie i zapewniał spokój  bowiem utrzymywał równowagę pomiędzy interesami grup takich jak bullesque różnych okręgów - monticiani, trasteverini, czy grup klasowych jak drobnych przedsiębiorców czy nawet burżuazji. Uważano go też za obrońcę bezbronnych biedaków przed przemocą pospolitych zbrodniarzy. Był rasowym politykiem, dziś zrobiłby jeszcze większą  karierę. Wydaje się, że jego działania zapewniające spokój społeczny  zostały  docenione i uznane również przez oficjalne organy bezpieczeństwa publicznego a w szczególności przez tzw. delegata  Trastevere, Francesco Ripandelliego, takiego oficera bezpieczeństwa publicznego, kogóś na kształt dzisiejszego komisarza policji. Niestety zbrodnicza dłoń dopadła Romeo w sobotnie popołudnie 2 kwietnia 1910 roku, kiedy w towarzystwie żony  Assunty i syna szedł wzdłuż Trastevere via del Moro.  Bastiano er Sartoretto zaatakował zdradziecko od tyłu i zadał był Romeo cios   szpikulcem  w szyję. Niektórzy twierdzą że nie była  to wcale  via del Moro tylko   Piazza Trilussa a mordercą był któś o ksywce Carnacciaro  (  czyli sprzedawca gotowanej i szatkowanej koniny dla kotów, profesja ta uwieczniona została na rycinach   Pinelliego i Diofebi ).  Gdzie było to było, ważne ze  Romeo został przewieziony w ciężkim stanie do Szpitala Pocieszenia, w którym niestety umarł rankiem w poniedziałek w wieku lat zaledwie trzydziestu trzech, opatrzony  wszelkimi możliwymi sakramentami. Oczywiście na tym się nie skończyło, to są Włochy. Już wcześniej dochodziło do wymiany ciosów.  Brata Romea,   Giuseppe zwanego Peppe ,  dwa lata po epizodzie na via Frattina, zadźgało  kółko alfonsów, którzy chcieli dokonać zemsty na Romeo.  Drugi brat, Alessandro zwany er Pazzaja , został zadźgany przez kobietę podczas kłótni 16 kwietnia 1918 roku na Piazza del Catalone i oficjalnie nie miało to nic wspólnego ze śmiercią Romea, choć ulica  po swojemu komentowała że co się odwlecze itd. 

Takie to krwawe historie rozgrywały się wśród krętych uliczek i na niespodziewanie wyłaniających się z tego uliczkowego chaosu placykach. Oczywiście nie tylko krwiste zdarzenia w stylu oper Pucciniego miały tam miejsce, gdzieś w nieistniejącej  już ruderce przy via San Cosimato urodził się Alberto Sordi, ikona włoskiego kina. Mła uwielbia jego rolę w "I vitelloni"  boskiego Federico, Alberto gra tam Alberto i to po prostu trzeba zobaczyć. Przy okazji można  popaść w zadziwko że bamboccioni  nie jest wynalazkiem ostatnich czasów a kultura męskiego nicnierobienia i jak najpóźniejszego dojrzewania   to właściwie już włoska tradycja. Włosi Alberto kochali, kiedy umarł jego ciało zostało wystawione w Bazylice św. Jana  na Lateranie, ponad milion ludzi przyszło na pogrzeb. Tak w Rzymie żegnali tylko papieży. Trastevere pozostało do dziś swojskie, turyści i owszem odwiedzają tłumnie ale głównie w godzinach posiłków, dlatego  istnieje Trastevere dzienne i Trastevere nocne, no bo  prawdziwe jedzenie po włosku zaczyna się wieczorkiem. Jak widzicie na fotkach turysta spragniony widoku monumentów, marmurów i wielkiego rzymskiego budowania może poczuć się rozczarowany niską jak na Rzym zabudową, wszechobecnymi graffiti i dzieciakami grającymi w piłkę nożną na Piazza di Santa Maria. Pozory  mylą, przy via della Lungara stoi olbrzymi Palazzo Corsini alla Lungara, naprzeciw niego słynąca z fresków Rafaela Villa Farnesina. Ponadto  bazyliki których nawy podtrzymują antyczne kolumny a posadzki liczą  800 lat można w tej nieturystycznej okolicy znaleźć.

Koło galerii w Palazzo Corsini czy w Villa Farnesina ludzie  kręcą się rano, to jest taka jakby właściwa pora na to żeby kole dziesiątej wypić kawkę w jednej z knajpek obok, może nawet czymś ją zakąsić i można się spoko udać  na spotkanie ze sztuką z najwyższej półki. To są chyba  dwa najbardziej słynne muzea w tej części miasta, oczywiście jest  ich w dzielnicy  więcej. Mła ma na przykład w planach zajrzenie do  Antica Spezieria Santa Maria della Scala. To apteka założona w  XVI wieku przez karmelitów  bosych, od  1700 roku mało co się tam zmieniło. W Trastevere znajduje się  też rzymski ogród botaniczny, który cierpliwie czeka w kolejce do zwiedzania. Za to na pewno mła nie ma ochoty zwiedzać  najbardziej znanego więzienia w Rzymie, słynnego Carcere di Regina  Coeli przy via della Lungara, choć budynek imponujący - prawdziwe rzymskie barokowe budowanie. Drzewiej był to klasztor ale w XIX wieku zakonnice z niego wyleciały, zdawa się  że z hukiem. Więzienie jest częścią składową knajackiej atmosfery  ciągle obecnej  na  uliczkach Trastevere. Miejscem odosobnienia jest za to dość  iluzorycznym, bowiem  jego położenie, pod wzgórzem Gianicolo, zapewniało od zawsze świetną komunikację  "z wyższych pięter". Rodziny czy kumple ze wzgórza mogły spokojnie prowadzić konwersacje z osadzonymi. Ponoć i dziś wieczorną porą głosy się  niosą w tym rejonie, choć  już nie tak często jak kiedyś. Kościoły na Zatybrzu to jakby osobna bajka, mamy  tu do czynienia ze świątyniami których początki sięgają  IV wieku. Mła ledwie liznęła temat, ale wie że zabytki sakralne Trastevere to jest coś wartego poświęcenia czasu.

 

Kościoły z XVIII wieku uchodzą w tej dzielnicy może nie za nówki ale za te z tych nowszych,  tak jak np. widoczny na fotce obok kościół Santi Quaranta Martiri e San Pasquale Baylon, którego kolorystyka elewacji popieściła oczka mła. Sporo tu przybytków Pana, których korzenie sięgają dalej niż ubiegłe tysiąclecie. Zachowało się  dużo  romańskiego budowania, w niektórych  kościołach mamy przykłady jak wyglądał w Italii gotyk, naprawdę jest na czym oko zawiesić. Na fotce powyżej macie widok bramy i elewacji frontowej chyba najczęściej odwiedzanego kościoła  w Trastevere - Bazyliki Santa Maria in Trastevere przy Piazza di Santa Maria.  Mła poświęci tym dwóm bazylikom Zatybrza w których była osobny wpis, niestety nie udało się jej zobaczyć  trzeciej z bazylik, Bazyliki San Crisogono ale mła sobie wpisała pozostałości kościoła konstantyńskiego i freski z VIII i IX wieku do zeszyciku marzeń. Istnieje takowy i posiada cóś dużą objętość.  Jak tak dalej pójdzie to mła będzie musiała dokupić nowy zeszycik. Jednakże zapewniam Was że tylko dwie bazyliki Zatybrza są materiałem na wpis kobyłę - historia, architektura i inna sztuka, w głowie może się zakręcić.

Jednakże większość  turystów nie przychodzi na Zatybrze po to by wytrwale kościółkować  i nawet nie po to  by oglądać freski Rafaela czy dzieła zebrane w Palazzo Corsini. Większość  turystów trafia do Trastevere zanęcona sławą tej dzielnicy jako miejsca w którym najlepiej w Rzymie dają jeść. Mła napisze od razu, sława jest w tym wypadku jak najbardziej zasłużona, są tu miejsca w których tak gotują że naprawdę człowiek  czuje się zaproszony  do kulinarnego raju. Oczywiście nie każda knajpa w dzielnicy zapewnia żarełko na wysokim poziomie, ale ilość knajpek ze świetnym jedzeniem jest większa  niż w innych częściach Rzymu. Mła wie co pisze, była w końcu w Rzymie już  trzy razy i to na dłużej  niż  weekend i cóś  może na temat rzymskich jadłodajni  powiedzieć bo jadała po całym Rzymie. Oczywiście te knajpki to nie są  miejsca z kawiorem na lodzie i szampitrem Goût de Diamants, to nie te klimaty. Jedzenie na Trastevere jest proste ale nie prostackie, to jest wykwintna prostota. No wicie rozumicie, kawałek lnianego materiału można zamienić w elegancką togę. Z takiego gotowania słynie Trastevere. No i z atmosfery w której  się jedzonko pochłania.  Na ogół turyści nie są zachwyceni kiedy w tzw. godzinach lanczowych wchodzą w kręte uliczki dzielnicy, no groza - odrapane mury, graffiti kole XV wiecznego portalu, te dzieci kopiące piłkę. Po chwili jednak czuć zapach smażonej pancetty, który o dziwo nie miesza się z zapachem stęchłej uryny jaki zazwyczaj unosi się w  dzielnicach w których jeść dają a piwo czy wino leje się strumieniami. Zapach robi się coraz bardziej kuszący, miesza z zapachem pieczonego ciasta, lubą wonią mozarelli i aromatem świeżej kawy. U człowieka występuje zjawisko ślinotoku i zaczyna mu być wsio rawno czy  będzie jadł na wykrochmalonym obrusiku czy dorwie niemytą łapą kawałek pizzy.

Najczęściej siada w przyulicznym ogródku skuszony cieniem jaki dają markizy czy parasole. Potem otwiera kartę dań ale tak po prawdzie wgapia się co jedzą inni.  Hym... prawie wszyscy to robią, jedni bardziej drudzy mniej dyskretnie. Nie ma się co dziwić , nie dość  że pachnie to jeszcze jest coolorowo. Następuje zamawianie i zazwyczaj to lanczowe jest nieco zachowawcze. Bezpieczna pizza, pasta z jakąś sałatką, skromna popitka. Jeszcze turysta spłoszony, jeszcze się wzdryga kiedy koło  jego łokcia przesuwa się lusterko samochodu.  W niektórych ogródkach trzeba pilnować stóp, samochód je minie w odległości pół metra ale ci co dosiadają Vespy  albo motorowi kombinują czy aby się nie uda gdzie wcisnąć i stopy mogą znaleźć się w niebezpieczeństwie . Człowiek się przygląda życiu bo wszystko wokół niemal zwala się na jego stolik, jednakże po pewnym czasie sam zaczyna brać udział w tym życiu  ulicy. To jest  taka droga od przyglądania się jak cooledzy śmieciarze schowali temu zamiatającemu po workach miotłę i radośnie rechoczą kiedy ten poszukuje sprzętu łypiąc podejrzliwie na gości ogródkujących nieopodal, do rozmówek z kierowcą który właśnie się zaklinował między ogródkami i w związku z tym jest zmuszony do wysłuchiwania rad niemal wszystkich obecnych przy tym zdarzeniu. Człek  się integruje i chyba na tym polega urok żarełka w Trastevere.

Ci którzy jedli w porze  lanczu często wracają wieczorkiem, choć zjedzenie głównego włoskiego posiłku jest cóś problematyczne. W wielu knajpkach Tarstevere nie ma co liczyć na wejście bez wcześniejszego zamówienia stolika. Mimo tego że knajpki  zostawiają czasem jakąś ilość miejsc dla tych  bez zamówień to sytuacji chcących zjeść z doskoku nie polepsza. Kolejki stoją wzdłuż uliczek i na placykach skąpanych w lubych zapachach made in  cucina.  Poza tym są knajpki dzienne i takie otwierające się dopiero wieczorkiem, wiec mapa kulinarna jest zmienna co czasem turystów zaskakuje.  Kiedy ludzie już zasiądą, podjedzą, podpiją   i wstaną od stołu po paru godzinach to niemal wszyscy czują się trasteverini. Śpiew się niesie, taksówki krążą, dzielnica miejscami oświetlona jak chujinka.  Rano wszyscy wstaną i podrepczą wypić w najbliższym barze espresso przy ladzie i pogadać z sąsiadami o wygłupach turystów.  Na razie ponoć jeszcze mieszkańcy nie martwią się gentryfikacją Trastevere, to nie jest tak że absolutnie cała dzielnica jest knajpkowa czy ućkana sklepikami dla turystów. Nie jest też tak że człek się potyka o hotele, pensjonaty czy mieszkania na wynajem. Zatybrze nie jest szczególnie dobrze skomunikowane, znaczy metrem  się pod telewizor w dużym pokoju nie podjedzie. Tak naprawdę to linie autobusowe i  tramwaje jadące tylko przez Lungotevere i Viale Trastevere komunikują dzielnicę z resztą miasta. Dzięki temu położeniu "na uboczu" nadal mieszkają tam trasteverini, którzy po wąskich uliczkach poruszają się albo po kaskadersku samochodami, albo motorami czy skuterami. Mła  chodziła nimi  pieszo i uważa ten sposób poruszania się nimi za najlepszy. Hym... Vespą do knajpki nie wjedziesz.

Zamiast muzycznika syn Zatybrza próbujący jeść po  amerykańsku, znaczy Alberto Sordi w najlepszym wydaniu.